پیشگیری و کنترل کمبود ویتامین A در کودکان
نقش و اهمیت ویتامین A در بدن:
- حفظ سلامت چشم و قدرت دید در تاریکی
- رشد طبیعی استخوان
- سلامت پوست و بافت های مخاطی دهان
- پیشگیری از بروز عفونت
- رشد کودکان
- خونسازی
ویتامین A یکی از مواد مغذی و مهم است که نقش اساسی در سلامت بدن انسان را به عهده دارد و کمبود شدید آن در کودکان می تواند منجر به کوری شود.
کمبود ویتامین A یکی از مهمترین کمبودهای تغذیه ای در بین کودکان زیر 6 سال می باشد.
کمبوداین ویتامین:
- باعث افزایش خطر ابتلاء به انواع عفونت ها (خصوصا" اسهال و عفونت های دستگاه تنفسی) در کودکان می شود.
- خطر مرگ و میر کودکان را به میزان 2 تا 4 برابر افزایش می دهد.
- دوره نقاهت بیماری ها را طولانی تر می کند.
- در موارد شدید کمبود این ویتامین باعث شب کوری (کم شدن قدرت دید در تاریکی)، آسیب رسیدن به چشم ها و نهایتا" کوری مطلق می شود.
- موجب اختلال در رشد استخوان ها و سیستم خونسازی در بدن کودک می شود.
کودکان 6 ماهه تا 6 ساله آسیب پذیرترین گروه سنی از نظر کمبود ویتامین A هستند زیرا:
- رشدشان سریع است و به همین دلیل، نیازشان به ویتامین A بیشتر است.
- بیشتر دچار بیماری هایی عفونی می شوند و در نتیجه:
o بیشتر دچار بی اشتهایــی می شوند و دریافت مواد مغذی از جمله ویتامین A در آن ها محدود می شود.
o در اثر اسهال و عفونت های دستگاه گوارش و بیماری های انگلی، جذب این ویتامین در آن ها کاهش می یابد.
- نیاز آن ها به ویتامین A در بسیاری از عفونت های معمول این سنین مثل اسهال و سرخک، افزایش می یابد.
چه کودکانی بیشتر در معرض خطر کمبود ویتامین A قرار دارند؟
- کودکانی که مبتلا به سوء تغذیه پروتئین – انرژی یا بیماری های عفونی (به خصوص اسهال، سرخک، دستگاه تنفس و آبله مرغان) می باشند.
- شیرخوارانی که از شیر مادرانی تغذیه می کنند که خود دچار کمبود ویتامین A هستند، بخصوص شیرخوارانی که آغوز (منبع غنی ویتامین A) را دریافت نکرده اند.
- کودکانی که در مناطق کمبود ویتامین A نظیر مناطق خشک زندگی می کنند. خطر کمبود ویتامین A در فصولی از سال که سبزی ها و میوه های سرشار از این ویتامین کم است، نیز افزایش می یابد.
- نوزادانی که با وزن تولد کمتر از 2500 گرم (LBW)[1] متولد می شوند، به دلیل پایین بودن ذخایر بدنشان، در معرض خطر کمبود ویتامین A قرار دارند.
- کودکانی که با شیر مادر تغذیه نمی شوند و یا با شیر خشک رقیق شده تغذیه می شوند.
- کودکان متعلق به خانواده های کم درآمد نیز به دلیل پایین بودن قدرت خرید خانوار برای تهیه منابع غذایی ویتامین A، در معرض خطر کمبود این ویتامین قرار می گیرند.
مهم ترین نقش ویتامین A در کودکان بالابردن مقاومت بدن آن ها در مقابل ابتلاء به عفونت های معمول دوران کودکی نظیر اسهال، عفونت های مجاری تنفسی فوقانی، سرخک، برونشیت و آبله مرغان است.
علل اصلی کمبود ویتامین A عبارت است از:
- دریافت ناکافی ویتامین A به دلایل مختلف از جمله: تغذیه کودک با شیر مصنوعی، تغذیه تکمیلی نامناسب و مصرف ناکافی منابع غذایی ویتامین A، تغذیه نادرست و پرهیزهای غذایی دردوران بیماری و نقاهت، ناآگاهی های تغذیه ای، فقر اقتصادی و کم بودن منابع غذایی ویتامین A در محل
- افزایش نیاز به ویتامین A در بعضی از دوران های زندگی به ویژه دوران رشد سریع کودکی و نوجوانی، دوران بارداری و شیردهی
- اختلال در استفاده بدن از ویتامین A در برخی از موارد نظیر سوء تغذیه پروتئین – انرژی، ابتلاء مکرر به بیماری ها به خصوص اسهال و عفونت های حاد تنفسی، آلودگی های انگلی، رژیم غذایی کم چربی
وضعیت کمبود ویتامین A در ایران
- بررسی های انجام شده در کشور حاکی از وجود کمبود ویتامین A به خصوص در مناطق محروم می باشد. بر اساس گزارشات بین المللی در زمینه شیوع کمبود ویتامین A در کشورهای شرق مدیترانه، ایران از نظر کمبود در حد متوسط (SubClinical) قرار دارد.
- بررسی طرح جامع الگوی مصرف مواد غذایی خانوار و وضعیت تغذیه ای کشور که توسط انستیتو تحقیقات تغذیه در سال های 81-1379 انجام شده است حاکی از آن است که در حدود 55% خانوارهای کشور کمتر از 90% استاندارد ویتامین A دریافت می کنند.
- طبق آخرین بررسی مصرف مواد غذایی که توسط انستیتو تحقیقات تغذیه انجام شده است. 80% از ساکنین استان های سیستان و بلوچستان، کهگیلویه و بویراحمد و کرمان کمتر از 90% از نیاز خود به ویتامین A را به دست می آورند.
- در سال 1380 پژوهشی در وضعیت ریزمغذی های ایران نشان داد 15% زنان باردار کشور با کمبود ویتامین A مواجهند و در زنان باردار بالاترین میزان شیوع در مناطق شهری جنوب کشور (استان های هرمزگان، بوشهر و جنوب خوزستان) یعنی 34% کمبود خفیف و شدید ویتامین A دیده می شود.
بر اساس توصیه سازمان جهانی بهداشت، کمبود ویتامین A در جامعه ای که 1% کودکان 2 تا 6 ساله آن دچار شب کوری باشند یا میزان رتینول سرم 10% کودکان 6 ماهه تا 6 ساله کمتر از 7% میکرومول در لیتر باشد، به عنوان یک مشکل بهداشتی آن جامعه محسوب می شود.
منابع غذایی ویتامین A چه هستند؟
ویتامین A در منابع گیاهی به صورت پیش ساز ویتامین A در انواع کاروتن ها به ویژه بتاکاروتن و در منابع حیوانی به شکل رتینول فعال یافت می شود. بهترین منابع ویتامین A منابع حیوانی آن است، زیرا از قابلیت جذب بهتری برخودارند.
منابع حیوانی:
جگر، زرده تخم مرغ، قلوه، شیر و لبنیات پرچرب، کره، ماهی کوچک با جگر (مثل کیلکا)
منابع گیاهی:
سبزی های برگ سبز تیره مانند اسفناج و کاهو، جعفری، سبزی های زرد نظیر هویج و کدو حلوایی، میوه های زرد و نارنجی رنگ مثل زردآلو، آلو، هلو، قیسی، خرمالو، نارنگی، موز و انگور، طالبی، گرمک.
برای شیرخوار بهترین منبع ویتامین A شیر مادر است.
مقادیر مورد نیاز روزانه ویتامین A
میزان مورد نیاز روزانه ویتامین A بر حسب سن، جنس و شرایط فیزیولوژیکی (بارداری و شیردهی) تعیین می گردد. میزان نیاز روزانه به ویتامین A در مردان بیشتر از زنان است و دردوران شیردهی بیشترین نیاز به ویتامین A وجود دارد.
مقادیر مورد نیاز روزانه ویتامین A در گروه های مختلف
گروه
میکروگرم رتینول
کودکان زیر یکسال
350
کودان 6-1 سال
400
زنان
500
مردان
600
زنان باردار
600
زنان شیرده
850
پیشگیری و کنترل کمبود ویتامین A:
چهار راهکار اساسی در برنامه پیشگیری و کنترل کمبود ویتامین A عبارتند از:
آموزش تغذیه
- آموزش مردم در خصوص استفاده از منابع غذایی ویتامین A در تمام فصول سال
- گنجاندن منابع غذایی ویتامین A (هویج، کدو حلوایی، جعفری، کره، زرده تخم مرغ و ....) در برنامه غذایی کودک
- ایجاد باغچه های خانگی سبزی ها و استفاده از سبزی و صیفی های دارای پیش ساز ویتامین A در برنامه غذایی روزانه
مکمل یاری: توزیع مکمل خوراکی ویتامین A به افراد در معرض خطر کمبود ویتامین A به سه روش زیر انجام می شود:
1-توزیع مکمل ویتامین A با دوز بالا (مگادوز): در مناطقی که کمبود شدید ویتامین A وجود دارد به کلیه کودکان هر 6 ماه یک بار باید یک مگادوز ویتامین A داده شود. دوز پیشنهادی ویتامین A برای کودکان 6 تا 11 ماهه یک کپسول 100 هزار واحدی و برای کودکان یک تا پنج سال یک کپسول 200 هزار واحدی است. توزیع کپسول ویتامین A با دوز بالا در این مناطق موجب کاهش مشکل کمبود ویتامین A و بهبود شاخص های بهداشتی می شود.
2-توزیع یک مرحله ای مکمل ویتامین A با دوز بالا (مگادوز): سازمان جهانی بهداشت توصیه می کند که به کودکان در معرض خطر شدید کمبود ویتامین A، مانـنـد کــودکان مبتلا به سوء تغذیه شدید پروتئین – انرژی و یا عفونت ها نظیر سرخک، اسهال، عفونت های دستگاه تنفسی، آبله مرغان در زمان بیماری یک مگادوز ویتامین A داده شود. در صورتی کودک قبلا" به هر دلیلی مگادوز ویتامین A دریافت کرده باشد فاصله دریافت این دوز اضافی مکمل با دوز قبلی باید بیشتر از یک ماه باشد.
مادران: در مناطقی که کمبود شدید ویتامین A وجود دارد باید به کلیه مادران حداکثر تا 8 هفته پس از زایمان یک دوز 200 هزار واحدی مکمل ویتامین A داده شود. تجویز یک کپسول ویتامین A با دوز بالا (200 هزار واحد بین المللی) به مادران در 6 تا 8 هفته پس از زایمان موجب افزایش ویتامین A شیر مادر شده و نیاز شیرخوار را تا 6 ماهگی تامین می کند.
در حال حاضرتوزیع مکمل ویتامین A با دوز بالا در استان های سیستان و بلوچستان، کهگیلویه و بویراحمد و ...... برای کودکان زیر 5 سال و مادران تا 6 هفته پس از زایمان توزیع می شود.
3-مکمل یاری کلیه کودکان زیر 2 سال و زنان باردار با دوز توصیه شده روزانه: در مناطقی که کمبود ویتامین A شدید نیست بخش بهداشت با توجه به دستورالعمل های ملی، میزان مطلوبی از ویتامین A را که توسط کمیته علمی تعیین شده است، برای کلیه کودکان زیر 2 ســال و زنــان باردار توصیه می کند. برنامه مکمل یاری ویتامین A در کشور ما به صورت زیر می باشد:
- به کلیه کودکان از روز پانزدهم پس از تولد تا حداقل یک سالگی و در مناطقی که کمبود ویتامین A شایع تر است تا 2 سالگی روزانه 25 قطره A+D یا مولتی ویتامین داده می شود.
- برای کلیه زنان باردار از پایان ماه چهارم بارداری تا انتهای بارداری روزانه یک عدد کپسول مولتی ویتامین مینرال (حاوی 5000 واحد بین المللی ویتامین A) و یا هفته ای یک عدد کپسول مولتی ویتامین تراپیوتیک (حاوی 25 هزار واحد بین المللی) داده می شود.
مصــرف مگادوز ویتامین A یکی از روش های سریع و موثر پیشگیری از کمبود ویتامین A می باشد که در صورت رعایت دوزهای توصیه شده، عوارض جانبی به دنبال نخواهدداشت.
غنی سازی مواد غذایی با ویتامین A
غنی سازی مواد غذایی با ویتامین A، یک روش موثر و پایدار برای اصلاح کمبود این ویتامین است. این راهکار نیز مانند مکمل یاری ممکن است برای تمام افراد جامعه یا بصورت هدفمند برای گروه های خاص انجام شود. مواد غذایی که در سایر کشورها با ویتامین A غنی شده اند شامل آرد گندم، چای، فرآورده های لبنی به ویژه شیر خشک، مارگارین و روغنهای خوراکی می باشند.
پیشگیری و کنترل بیماری های عفونی و انگلی
یکی دیگر از راهکارهای عمده پیشگیری و کنترل کمبود ویتامین A اقدامات بهداشت عمومی است که برخی از آنان شامل موارد زیر می باشد:
- استفاده از توالت های بهداشتی و آب آشامیدنی سالم
- شستشو و ضد عفونی کردن سبزی ها یی که به شکل تازه و خام مصرف می شوند قبل از مصرف آن ها
- جمع آوری و دفع زباله به طریق بهداشتی
- شستشوی دست ها قبل از تهیه و مصرف غذا
*************
منبع: سامانه مکمل شناسی به نقل از دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت
