قوانین رویارویی با آلرژی، دکتر محمد قرگزلو، دکتر مسعود موحدی
قوانین رویارویی با آلرژی
آلرژی چیست و چرا به سراغ کودکان ما می آید؟ چگونه عمل میکند؟ علایم آن کدام است؟ آیا همه کودکان بهنوعی از آلرژی مبتلا هستند؟ چه افرادی بیشتر در معرض خطر هستند؟ تست آلرژی چیست و چقدر میتوان به آن اطمینان کرد؟ چطور عوامل آلرژیزا را از کودکان دور نگهداریم؟ آیا داروهای موردنیاز در دسترس بیماران قرار دارد؟ کیفیت داروهای تولید داخل در مقایسه با داروهای خارجی در چه سطحی هستند؟ اینها بهانههای ما بود برای برگزاری یک میزگرد علمی با حضور دو تن از اساتید به نام و خبره که هریک نزدیک به بیست سال است در بیمارستان تخصصی کودکان در بخش آلرژی و ایمونولوژی بالینی مشغول هستند.
دکتر محمد قرگزلو- فوق تخصص آلرژی-عضو هیئتعلمی دانشگاه بیوشیمی تهران
دکتر مسعود موحدی-فوق تخصص آلرژی و ایمونولوژی بالینی-استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران
در مورد شیوع آلرژی در مناطق مختلف کشورمان و پراکندگی جغرافیایی آن توضیح دهید. شیوع آن در کشورهای دیگر به چه صورت است؟ چند درصد مردم تهران از آن رنج میبرند؟
دکتر قرگزلو: بیماریهای ریه موضوع کلی است که از سرطان ریه تا آلرژی شامل آن میشود. اصولاً دو نوع آلرژی تنفسی مهم وجود دارد. یکی آلرژی بینی (رینیت) و دیگری هم آسم. از نظر شیوع آمارها بیشتر مبتنی بر تخمین است. به دلیل اینکه بیماری آسم مثل دیابت تعریف مشخصی ندارد. با مطالعاتی که با شاخصهای مهم جهانی در سالهای گذشته انجامشده میتوان گفت حدود ده تا پانزده درصد از مردم جهان مبتلابه بیماری آسم هستند. بر اساس برخی از مطالعات و پرسشنامههای بینالمللی که حتی نتایج آنهم در ژورنالهای مهم دنیا به چاپ رسیده این آمارها برای ایران نیز پذیرفتهشدنی است. در ایران درصد شیوع آسم در بچهها بیشتر از بزرگسالان است. ده تا پانزده درصد آسم برای کودکان در سنین ابتدایی و چیزی حدود پنجتا هفت و نیم درصد برای سنین بالاتر وجود دارد. این آمار در استانهای مختلف با توجه به اینکه از الگوی ژنتیک و وراثت پیروی میکند متفاوت است. علاوه بر این عوامل محیطی و جغرافیایی و... هم بر آن تأثیر میگذارد. به همین دلیل مطالعاتی که در سطح تهران انجامشده است آمار را بسیار بیشتر از بیست در صد نشان میدهد. مثلاً مطالعاتی که در جمعیت دانشجویی انجامشده است آسم را بیشتر از بیست درصد هم نشان میدهد. همین آمار در بعضی دیگر از استانها مثل استان کرمان خیلی پایینتر است.
در مورد آلرژی بینی بهعنوان شایعترین آلرژی در ایران و همه جای دنیا، مطالعهای که انجامشده و نتایج آنهم چاپشده نشان میدهد در بچهها در سنین راهنمایی و دبیرستان بیست تا سی درصد آنها علائم گرفتاری به آلرژی بینی داشتهاند. معمولاً بحثی هم که در دنیا مطرح است آن است که آلرژیهای بینی پیشقراول و جلوتر از آسم هستند. تقریباً یکچهارم تا یکپنجم جمعیت دنیا مبتلابه آلرژی بینی هستند. این آمار در بعضی کشورها مانند چین کمتر و در بعضی دیگر مانند کشورهای آنگلوساکسون بیشتر است. آمریکا، انگلیس، ولز و کانادا که گاهی تا چهل درصد هم آمار گزارششده است. کمترین آمار شیوع هم در کشورهای چین و هند بوده است. در این کشورها آلرژیها از آمار متوسط دنیا که حدود بیستتا بیستوپنج درصد است کمتر است. کشورهای منطقه هم از شیوع متوسط پیروی میکنند.
چه عواملی باعث اینهمه تفاوت میشود؟
دکتر موحدی: در مناطق مختلف دنیا شیوع آلرژیها و آسم متفاوت است و در مناطق مختلف ایران هم این شیوع متفاوت است. در مناطق روستایی و شهرهای کوچک کمتر است و در تهران و شهرهای بزرگ بیشتر است. وجود آلایندهها و آلرژن ها نقش مهمی دارد.
در خصوص انواع آلایندهها و آلرژن ها توضیح دهید. آنها را به چند دسته تقسیم میکنید؟
دکتر موحدی: آلایندهها به دودسته آلایندهها و آلرژن های محیط بسته و آلایندهها و آلرژن های محیط باز تقسیم میشوند. افراد اکثر ساعات شبانهروز را در محیط بسته به سرمی برند. البته درجاهای مختلف دنیا آمار متفاوت است. در بعضی از کشورها افراد از بیستوچهار ساعت شبانهروز بیستودو ساعت و نیم آن را در فضای بسته به سر میبرند. این فضاهای بسته که کمتر در معرض هوای باز هستند مکانهایی مانند اتاقخواب و اتاق کار و... هستند. در فضاهای بسته آلایندهها و آلرژن ها تأثیر بیشتری دارند. مهمترین آلاینده فضای بسته دود سیگار است. در همهجا تأکید میشود که از آلایندههای مانند دود سیگار در فضای بسته دوری شود. البته آلایندههای دیگری هم در فضای بسته وجود دارد مانند دود ناشی از طبخ مواد غذایی که واقعاً اهمیت دارد. گاهی اوقات آلایندههای فضای بسته ازنظر غلظت به چندین برابر آلایندههای فضای بازمیرسند. به خاطر همین آلودگی فضای بسته خیلی اهمیت دارد. برخی فکر میکنند فضای بیرون آلوده است و پنجرهها را میبندند. درحالیکه ممکن است فضای بسته خیلی آلودهتر باشد. نمونه آلرژن های فضای بسته حشراتی مانند سوسکها در فضای خانه هستند. گفته میشود به ازای هر سوسک که در فضای خانه میتوانید ببینید هشتصد سوسک دیگر وجود دارد که مشاهده نمیشوند. از دیگر آلرژن های فضای بسته میتوان به کپک اشاره کرد. نگهداری از حیوانات خانگی مانند پرنده و سگ میتواند آلرژن های فضای بسته را به مقدار زیادی افزایش دهد.
دکتر قرگزلو: شایعترین آلاینده فضای باز دود ناشی از اگزوز اتومبیلهاست. دود ناشی از کارخانههای صنعتی، دود ناشی از وسایل گرمازا در فصل زمستان از آلایندههای دیگر است. به این آلایندهها در کشور ما باید ریز گردها را هم اضافه کرد که بهوفور وارد بسیاری از شهرهای ما شدهاند. بخصوص ریز گردهایی که اندازه آنها از دو و نیم میکرون کمتر باشد. اینها ریز گردهای بسیاری ریزی هستند که تا عمق ریه نفوذ میکنند. از آلرژن های فضای باز میتوان به گرده گیاهان هم اشاره کرد که بسته به جغرافیای هر منطقه متفاوت هستند.
شما در مورد آلرژن هایی که در هوا هستند صحبت کردید، کمی هم در مورد آلرژن هایی که در غذاها هستند خصوصاً غذاهایی که به مدت زیاد نگهداری میشوند توضیح دهید؟
دکتر قرگزلو: بهطور سنتی مردم فکر میکنند که غذاها در انواع بیماریها و خصوصاً آلرژیها مؤثر هستند. این در حالی است که تأثیر آلرژن های غذایی در ایجاد آلرژیهای پوستی مانند کهیر و اگزما بیشتر از آلرژیهای تنفسی است. از سوی دیگر آلرژیزا بودن مواد غذایی خیلی ربطی به ماندگاری آنها ندارد. حساسیتزا بودن یک ماده تابع شرایط ذاتی آن است. البته بعضی میوههای خاص مانند خربزه و خانوادهاش یا انگور و انجیر ممکن است در تشدید آلرژی بینی تأثیر داشته باشند. گفته میشود ادویهها و یا فلفل آلرژیزا هستند و افراد ممکن است در برخورد با فلفل دچار آبریزش بینی شوند که ما این را آلرژی نمیدانیم؛ زیرا برای آلرژی تعریفها و ملاکهای مشخصی وجود دارد. ادویهها میتوانند علائمی شبیه آلرژی بینی مانند آبریزش و خارش را ایجاد کنند ولی این از لحاظ علمی آلرژی نیست. چراکه از منظر علمی باید مکانیسمهای مشخص و ویژهای در آلرژی فعال شود. البته در مورد آسم نقش مواد غذایی بیشتر از آلرژی بینی است. بعضی از آسمها خصوصاً در بچهها میتوانند به علت مصرف مواد غذایی خاص روی دهند.
آیا امکان دارد در این خصوص بهصورت مصداقی چند نمونه مطرح کنید؟
دکتر موحدی: یک مورد جالب از آلرژن های غذایی که میتوان به آن اشاره کرد، بیمارانی هستند که در فصل گردهافشانی گیاهان خاصی، نسبت به برخی مواد غذایی دچار آلرژی میشوند. مثلاً در فصل گردهافشانی گیاهان ممکن است به سیب حساسیت پیدا میکنند. یا اینکه در فصل گردهافشانی گیاهان خاصی به سبزیخوردن حساسیت پیدا میکنند. کسانی هستند که به لاتکس حساسیت دارند و به میوههای خاصی مانند موز و کیوی هم واکنش نشان میدهند. یک نکته مهم این است که ممکن است فرد به غذای خاصی حساسیت داشته باشد مثلاً به بادامزمینی و به همین دلیل بادامزمینی مصرف نکند ولی این افراد ممکن است از وجود بادامزمینی در کیک و سایر مواد غذایی اطلاع نداشته باشند و با خوردن آنها دچار واکنش شوند. یک مورد دیگر که قابل اشاره است موضوع آلوده شدن یک غذا با غذای دیگر که فرد به آن حساسیت دارد است. برای مثال فردی که به کیوی حساسیت شدیدی دارد، در رستوران کباببرگ خورده و حساسیت پیداکرده بود. بعد معلوم شد کباببرگ را در کیوی میگذاشتند و حساسیت دوباره او نه به کباب بلکه به کیوی بود. در کشورهای غربی تأکید میشود که روی غذای آماده مواد تشکیلدهنده آن ذکر شود. در کشور ما از این موضوع گاهی اوقات غفلت میشود و فردی که به ماده خاصی حساسیت دارد، بدون اطلاع از وجود آن ماده در غذا، دچار حساسیت میشود. برای مثال کیک تولدی میگیرد که حاوی بادامزمینی، گردو، کیوی یا موز است که ممکن است به آن مواد حساسیت داشته باشد. ممکن است فرد از آن بیاطلاع باشد و آن کیک را مصرف کند و واکنشهای شدیدی را به همراه داشته باشد.
تستهای تشخیص آلرژی کدام است؟
دکتر قرگزلو: مثل بسیاری از بیماریها بهترین ابزار در تشخیص بیماری شرححال و تاریخچه بیماری است. بیشتر از نیمی از بیماران را از طریق شرححال تشخیص میدهیم. در آلرژی علاوه بر تشخیص آلرژی تشخیص عامل آنهم مهم است به دلیل اینکه یکی از ارکان مهم در درمان بیمار پرهیز از آن عامل بیماری است. ما باید از عامل ایجاد بیماری پرهیز کنیم و برای اینکه پرهیز کنیم باید بدانیم چه چیزی آن بیماری را ایجاد کرده است. بهعنوانمثال مریضی که در محیط خاصی دچار خسخس و تنگی نفس میشود باید عامل ایجاد این خسخس شناسایی شود. بعضی از تستهای تشخیص آلرژی مثل بسیاری از بیماریهای دیگر در محیط آزمایشگاه انجام میشوند. برخی آزمایشها بر روی خود بیمار انجام میشوند که یکی از رایجترین آنها تست خراش جلدی یا تست معروف پریک است. ما در تست پریک در واقع مواد حساسیتزا را روی پوست بیماران امتحان میکنیم. بیمارانی که حساس هستند واکنش خاصی نشان میدهند و این حساسیت بهطور استاندارد اندازهگیری و تفسیر میشود. بیمار به سوسک، گرده چنار و ... حساس است. ما میتوانیم فاکتور مهم IgE را که در ایجاد بیماری مؤثر است به طور اختصاصی اندازهگیری کنیم.
مهمترین دلنگرانی شما در خصوص انجام تستهای تشخیص آلرژی چیست؟
دکتر موحدی: تستهای آزمایشگاهی اندازهگیری IgE حساسیت (sensitization) را برای بیمار نشان میدهد نه آلرژی. آلرژی یعنی آن علائم بیماری که مریض دارد. sensitization یعنی حساس بودن فرد. گاهی یک فهرستی از مواد غذایی مختلف به خانواده بیمار داده میشود که فرزند شما به شیر، تخممرغ، گندم، برنج و... حساسیت دارد؛ اما بیمار دچار کمبود وزن میشود. اگر یک فردی که تخصص لازم را ندارد این تستها را انجام دهد میتواند ایجاد سردرگمی برای بیمار کند. بیمارانی هستند که دچار آسماند و حساسیتشان هم به هیچکدام از این مواد غذایی نیست. آن چیزی که باعث شروع بیماری میشود بیماری ویروسی است و نه حساسیت غذایی. این محرومیتهایی که به بیمار تحمیل میشود صرفاً به خاطر ناآگاهی کسانی بود که این تست را بهاشتباه تفسیر میکنند. این تستها را باید کسی انجام دهد که تفاوت sensitization و آلرژی را بداند. تحصیلات علمی در این زمینه داشته باشد. بعد برای انجام این آزمونها اقدام کند. بیماریهای تنفسی مثل آسم میتواند در ارتباط با مواد غذایی باشد ولی موارد آن بسیار اندک است.
در رابطه با کودکان چه نکاتی حائز اهمیت است؟
دکتر موحدی: ازآنجاییکه بعضی از آلرژیها مثل آلرژیهای غذایی در طولانیمدت ممکن است به آلرژیهای تنفسی منتهی شوند، خیلی مهم است که از همان ابتدا تشخیص داده شود که فرد آلرژی دارد. تشخیص آلرژیهای غذایی در سنین کودکی خیلی مهم است. مهمترین آلرژی غذایی در سنین نوزادی آلرژی به شیر گاو است. توصیه میشود با رژیم غذایی مناسبی که به مادر داده میشود کنترل شود نه اینکه شیر مادر کاملاً قطع شود. بلکه شیر مادر حتماً ادامه یابد. بعضی از غذاهای آماده برای بچهها نامناسب هستند. بیسکویت دادن به بچه کار اشتباهی است. پفک، چیپس و نوشابهها هم برای تغذیه بچهها و هم برای آلرژی آنها نامناسب هستند. مواد غذایی را درصورتیکه مطمئن شدید بچهها نسبت به آن حساس هستند از غذای آنها حذف کنید. هر چه سن بالاتر میرود احتمال آلرژی غذایی پایینتر میآید؛ اما نکته جالب این است که افراد بسیاری علائم بیماری خود مانند تهوع، سردرد و کهیر مزمن را به آلرژی غذایی ربط میدهند.
دکتر قرگزلو: در اروپا آمار جالبی گرفتهاند که نشان میدهد نزدیک به بیست درصد از مردم ادعا میکنند که آلرژی غذایی دارند. درحالیکه وقتی بررسیشده است دریافتهاند که فقط یک درصد از آنها آلرژی غذایی دارند؛ اما آن مواردی هم که وجود دارد باید جدی گرفته شود. در بچهها حساسیت به شیر گاو، تخممرغ و بادامزمینی و در بزرگسالان حساسیت به ماهی و فرآوردههای دریایی بیشتر وجود دارد. در این موارد توصیه میکنیم که افراد حتماً از آن مواد غذایی دوری کنند، خصوصاً اجزای ناپیدایی که احتمالاً در غذا وجود دارد. همچنین بیمارانی که سابقه ابتلا به شوک آنافیلاکس دارند توصیه میشود همیشه همراه خود آمپول اپی نفرین داشته باشند.
شرایط آزمون تشخیصی آسم توضیح دهید
دکتر قرگزلو: مهمترین آزمون تشخیصی آسم، تست تنفس است. این تست تنفس در شرایط عادی برای بیمار انجام میشود. در شرایطی که فرد، آسم ورزشی داشته باشد، میتوانیم این تست را قبل و بعد از ورزش انجام دهیم. در شرایطی که احتمال آسمهای شغلی وجود دارد، قبل و بعد از تماس با آلرژن شغلی آزمون تست عملکرد ریه را انجام میدهیم. برای اینکه بیمار در طول روز خودش بتواند بیماری را کنترل کند دستگاهی به نام نفس سنج وجود دارد. صبح و بعدازظهر بیمار تست را انجام میدهد. نوسانات آن خیلی مهم است. اگر نوسانات روزانه، کاهش زیادی بیش از بیستتا سی درصد داشته باشد اهمیت پیدا میکند و اگر بیش از پنجاهدرصد باشد شرایط اضطراری را نشان میدهد.
آیا داروهای مورد تأیید جامعه پزشکی در دسترس بیماران است؟ کیفیت داروهای تولید داخل و خارج در یک سطح است؟
دکتر قرگزلو: درمانها مثل خیلی از بیماریهای دیگر پلکانی است و از کم به زیاد میرود. در بحث آلرژی بینی درمانهایی که در سطح بینالملل توصیه میشود از یک آنتیهیستامین ساده شروع میشود. بسیاری از بیماران به آن پاسخ میدهند. آلرژی بینی خود تقسیمبندیهایی دارد. بعضی از این آلرژیها فصلی و بعضی دائمی هستند. علائم و سختی آنها متفاوت است و نوع پاسخگویی آنها به درمان هم تفاوت میکند.
دکتر موحدی: همانطور که اشاره شد درمان از یک آنتیهیستامین ساده شروع میشود. دسترسی به این دارو در ایران وجود دارد، هرچند که ما دسترسی به تنوع آنتیهیستامینهای جهانی را نداریم. آنتیهیستامینهای برند هم در ایران وجود دارند. مهمترین و مؤثرترین دارویی که در رینیت به کار میرود ضدالتهابهای موضعی و استرویید های ببینی هستند که از سالهای پیش در ایران وجود دارند. برندهای آنهم پیدا میشوند.
دکتر قراگزلو: بعضی از بیماران بهطور نادر ممکن است به داروهای گرانقیمت خارجی احتیاج پیدا کنند. نکته دیگر اینکه در بحث آسم یک مشکل مهمی که در داخل داریم این است که داروها دودسته هستند. یک دسته از آنها استرویید های استنشاقی هستند که انواع مختلف با غلظتهای مختلف دارند. از سالها پیش بهطور محدود تولید میشدند. ما در سالهای اخیر در ورود داروهای برند استرویید استنشاقی بسیار محدود شدیم. مریضهایی که عادت داشتند از داروهای برند استفاده کنند دچار مشکل شدند. الآن بیشتر استرویید های استنشاقی هندی است که در بازار وجود دارند. اگر بخواهیم در مورد کیفیت داروها و اثرگذاری آنها صحبت کنیم مستلزم یک مطالعه دقیق است. کمپانیهای دارویی صحبت از یک گولد استاندارد و یک استاندارد میکنند. گولد استانداردها، آن استانداردهای مهمی هستند که کارخانههای اولیه رعایت میکردند. بیمارانی هم که این داروها را مصرف میکردند خیلی راضی بودند. ولی وقتی به سطح استاندارد میرسد کیفیت به حداقل میرسد. ممکن است اثر لازم را نداشته باشد. هرچند که ما را در کنترل بیماری و مداوای بیمار کمک میکند. مثلاً داروهای جایگزین داروهای برند (که در این دوساله در بازار نبود) اثربخشی لازم را نداشتهاند و ما مجبور شدهایم داروهای بیمار را مکرر عوض کنیم. این قضاوت شخصی من است نه یک قضاوت علمی؛ اما الآن چیزی که واضح است این است که ما در داروهای ترکیبی درمان آسم مشکلداریم. از یکسو تنوع گذشته را نداریم. از سوی دیگر برای کمپانیهای داخلی هم فراهم کردن همه انواع داروهای ترکیبی سخت است. در درمان آسم داروهای ترکیبی خیلی نقش دارند که بعضی از آنها در داخل تولید نشدهاند یا اگر تولیدشدهاند محدودیتهای خاص خود را دارند.
دکتر موحدی: خوشبختانه تلاش دوستان داروساز ما و سرمایهگذاریهای شرکتهای دولتی و خصوصی و وزارت بهداشت بیثمر نبوده است. بسیاری از داروهای ما در درمان آلرژی حداقل استاندارد را پیداکردهاند. ولی بین حداقل استاندارد و گولد استاندارد فاصله وجود دارد. با توجه به رقابتهایی که بین شرکتهای چندملیتی بینالمللی داروسازی دنیا وجود دارد طبیعی است که فاصلههایی وجود داشته باشد. در داروهای استنشاقی باید گفت سایز ذرات یکی از فاکتور مهم است. اگر سایز ذرات خیلی بزرگ باشد برای دستگاه تنفسی قابلدسترسی نیست. ذرات باید سایزشان کوچکتر از ده میکرون و بین دو تا پنج میکرون باشد. البته اگر خیلی کوچک هم باشد اثر خود را ندارد. موضوع دیگر ماندگاری این ذرات است در داخل دارو. چه مدتی دارو میتواند در شرایط هوای عادی آنگونه که موردنظر ماست باقی بماند. تا انتهای سال 2013 کشورها از CFC استفاده میکردند. بعد به خاطر آسیبهایی که به لایه اوزون وارد میکرد و قرار شد که دیگر از آن استفاده نشود. کشور ما هم به این اصول پایبند است. از سوی دیگر در مورد آنتیهیستامینها هم تنوع لازم در کشور ما وجود ندارد. بعضی از داروها هم ممکن است عوارضی را برای مریض ایجاد کند. وقتی وارد بحث فناوریهای نوین میشویم در کشور ما بعضی از آنها ساختهشده است و بعضی از آنها راه طولانیای برای ساختشان در پیش است. امیدواریم سرعت رشد و شکوفایی صنعت دارویی کشور ما افزایش پیدا کند تا شاهد کمترین وابستگی به داروهای خارجی باشیم.