نگاهی به جایگاه ریزمغذیها در تغذیه ورزشکاران، دکتر محمد صمدی
***********************************************
ریزمغذیها منبع مستقیم تأمین انرژی نیستند اما تعدادی از آنها در آزادسازی انرژی از کربوهیدرات، پروتئین و چربی نقش دارند. نقلوانتقال اکسیژن در خون (آهن)، تنظیم تعادل مایعات بدن (سدیم، پتاسیم، ...)، عملکرد ضد اکسایشی در پیشگیری به آسیب ساختار و عملکرد عضلات توسط رادیکالهای آزاد (سلنیوم، ویتامین سی، ویتامین ای، بتاکاروتن ها، روی، مس و منگنز) از جمله وظایف دیگر ریزمغذیها در تغذیه ورزشکاران است.
تعدادی از ویتامینهای گروه ب (B1، B2،B3، اسید پانتوتنیک و بیوتین) و بعضی از مواد معدنی از جمله آهن، منیزیوم، مس و روی در متابولیسم کربوهیدرات بهمنظور تولید انرژی برای کار عضلات، ویتامین B6 در متابولیسم گلیکوژن، آهن، مس، ویتامین B6، ویتامین B12 و اسید فولیک در خونسازی (انتقال اکسیژن به عضلات فعال) نقش دارند. روی در برداشت دیاکسید کربن از عضلات فعال و تبدیل مجدد لاکتات به گلوکز مؤثر است. ویتامین سی در غده فوق کلیوی در تولید اپی نفرین نقش دارد که این هورمون در لیپولیز (آزادسازی اسیدهای چرب از بافت چربی) مؤثر است.
نقش ریزمغذیها در فرآیندهای متابولیکی مرتبط با ورزش
تعیین وضعیت ریزمغذیها در بدن بهمنظور اجرای بهینه در ورزشکاران نیازمند ارزیابی مستمر دریافتهای غذایی و اندازهگیریهای آزمایشگاهی است. بااینوجود تاکنون فقط تعداد محدودی مطالعه در این زمینه صورت گرفته است و در خیلی موارد به دلیل کمتر گزارش کردن دریافتهای غذایی توسط ورزشکاران، برآوردهای دریافتهای مواد مغذی در آنها کمتر از میزان واقعی بوده است. ارزیابی کفایت دریافت ریزمغذیها بر اساس مقادیر DRI(RDA, AI) صورت میگیرد. دریافت کم ریزمغذیها معمولاً منجر به کمبودهای غیر بالینی (subclinical) میگردد که به شکل کاهش شاخصهای بیوشیمیایی ارزیابی وضعیت تغذیه و نقصان عملکردهای فیزولوژیکی نمایان میگردد.
ورزشکاران حرفهای علاوه بر بهرهمندی از یک برنامه غذایی مناسب باید از یک الگوی مناسب مصرف مکملهای ورزشی نیز تبعیت کنند. معمولاً تجویز مکملهای غذایی بر اساس جنس، سن، رشته ورزشی و..... صورت میگیرد. گروهبندی 4 گانه (A, B, C, D) مکملهای غذایی توسط انستیتو علوم ورزشی استرالیا میتواند بهعنوان راهنمای مصرف مکملها مورداستفاده قرار بگیرد. در این طبقهبندی که مورد تأیید مجامع علمی است مکملهایی که اثربخشی آنها در تحقیقات به اثبات رسیده است در گروه A قرارگرفتهاند. خوشبختانه مکملهای مولتیویتامین- مینرال، آهن، کلسیم و ویتامین دی در این گروه قرار گرفتهاند. در ورزشکاران حرفهای مصرف مکمل مولتیویتامین- مینرال بهمنظور کمک به تأمین ریزمغذیهای موردنیاز میتواند سودمند باشد. کمبود آهن در زنان ورزشکار بهویژه دوندگان استقامت، محتمل است بنابراین پس از بررسی وضعیت آهن بدن و تشخیص کمبود، میتوان از مکمل آهن استفاده کرد که در این صورت عملکرد ورزشکار ارتقاء پیدا میکند. مصرف مکمل کلسیم در ورزشکارانی که در برنامه غذایی خود از منابع غذایی خوب کلسیم ازجمله شیر و فرآوردههای آن به مقدار کافی استفاده نمیکنند توصیه میشود.
ویتامین دی نقش مهمی در هموستاز کلسیم و فسفر (سلامت استخوان)، بیان ژن و رشد سلولی دارد. شناسایی گیرندههای این ویتامین در اغلب بافتهای بدن نشاندهنده نقش آن در جنبههای مختلف فیزیولوژیک و سلامت بدن است. مشخصشده است ویتامین دی در عملکرد بهینه عضلات نقش دارد.
مطالعات سالهای اخیر نشاندهنده موارد کمبود این ویتامین در ورزشکاران است. (Lovell 2008, Willis et al 2010) شواهدی در دست است که نشان میدهند در ورزشکارانی که کمبود این ویتامین رادارند، مکمل یاری ویتامین دی موجب ارتقای عملکرد ورزشی بهویژه شاخصهای قدرت، توان، سرعت عکسالعمل و تعادل میگردد.